سیدمصطفی کلامی هِریس

این که انسان می‌تواند اسم و کلمه اختراع کند، قدرتی بی نظیر به او می‌دهد که وی را کاملا متمایز از دیگر موجودات زنده می‌کند. هر چند در سایر موجودات زنده، به ویژه میمون‌ها و سایر پستانداران نیز، این توانایی دیده شده است؛ اما سطح انسان بسیار بالاتر از سایر موجودات است. انسان هم تعداد کلمات بیشتری می‌تواند بسازد و هم گستره وسیعی از معانی را پوشش می‌دهد. مثلا از یک میمون یا دلفین، می‌توان انتظار داشت که معنای کلماتی مثل من، تو، درخت، قلمرو و غذا را بداند؛ اما به احتمال زیاد، کلماتی مثل تکریم، انتقاد، مهبانگ، پشتیبانی و تحول، جایی در لغت‌نامه ایشان نخواهد داشت.

اعتبار همه کلمات به معنایی است که به همراه خود دارند و قطعا بدون این معنا، اگر روی کاغذ هستند، فقط یک شکل هندسی محسوب می‌شوند و اگر گفته می‌شوند، صرفا یک موج مکانیکی هستند که در هر محیطی نیز، امکان انتشار ندارد. با این حال، بعضا کلمات نه تنها معنایشان کمرنگ می‌شود و یا از دست می‌رود؛ بلکه حتی معنای متضاد هم می‌گیرند.

یکی از کلمات و عباراتی که معنایش در کشور عزیزمان، به طرز جالبی از بین رفته است، کلمه مرکب «غیر انتفاعی» است. این کلمه، ترجمه‌ای از Non-profit است و از نظر ترجمه، مشکل چندانی ندارد. معنای واقعی آن نیز، صفتی است که به برخی نهادها، سازمان‌ها و یا شرکت‌ها اطلاق می‌شود که هدف از ایجاد آن‌ها، ثروت افزایی نیست؛ بلکه درآمد ناشی از این مجموعه‌ها، پس از کسر مخارج (مثلا پرداخت حقوق کارکنان)، باید صرف توسعه خود کار شود و نباید به منظور خلق ثروت در کاربرد دیگری صرف یا انباشت شود. مثلا دانشنامه ویکی‌پدیا از جمله معروف‌ترین سازمان‌های غیر انتفاعی (به معنای واقعی کلمه) است. اما در ایران، این واژه در یک استحاله عجیب، تبدیل به چیزی تقریبا متضاد شده است؛ تا جایی که مجموعه‌های واقعا غیر انتفاعی، برای تبرّی جستن و فرار از معنای نادرست این واژه، دست به دامن یک ترجمه دیگر شده‌اند: ناسودبَر.

برخی از صفت‌ها به دلایل تبلیغی یا تجاری، و بعضا برای ایجاد تمایز میان محصولات و خدمات، مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ این رویه مرسومی در همه دنیاست. اما مثلا شرکت پست ایران، در حال حاضر این سه نوع خدمت پستی را ارائه می‌دهد: پست ویژه، پست سفارشی، و پست پیشتاز. در نگاه نخست، دقیقا معلوم نیست که کدام طرح، سریع‌تر و بهتر است. جالب است که پست سفارشی در میان این موارد، ضعیف‌ترین و کندترین حالت است و مرسوله‌های مربوط به این روش، بین ۷ الی ۱۰ روز در داخل ایران در مسیر خواهند بود تا به دست گیرنده برسند. این زمان برای پست پیشتاز، بین ۲ الی ۴ روز است. پست ویژه نیز، که ویژه‌ترین خدمت شرکت پست است، مرسوله را ظاهرا در کمتر از ۲۴ ساعت به دست گیرنده می‌رساند. اما ای کاش، یک پست عادی می‌داشتیم و اسمش هم همین بود؛ نه این که کل ابهت کلمه «سفارشی» را، به این ترتیب مخدوش کنیم.

اغلب رستوران‌ها نیز، این استفاده نامناسب از کلمات را دارند. مثلا، عادی‌ترین چلوکباب رستوران‌ها، غالبا صفت «ممتاز» دارد؛ و یا اغلب معمولی‌ترین ساندویچ یا پیتزای یک رستوران، به نام «ویژه» شناخته می‌شود. طوری می‌شود که بعضا در توصیف یک موضوعی که واقعا ویژه است، کلمه کم می‌آوریم.

بعضا معنا هم درست است و همه از این موضوع مطلع هستند؛ اما رفتار و کارکرد کلمات چیز دیگری است. مثلا، با وجود اصطلاحی مثل «تکریم ارباب رجوع»، کمتر کسی است که از این تکریم آزرده خاطر نشده باشد. یا در برخی مشاغل حرفه‌ای، یک قسم‌نامه به صورت دسته جمعی قرائت می‌شود؛ اما اتفاقا مواردی در این حرفه‌ها دیده می‌شود که در هیچ شغل بی-قسم، نظیری ندارند. گویا، خود همین قسم، باعث و بانی خلق آن حوادث است؛ یا آن تکریم، مسبب ایجاد برخی رفتارهای نادرست در قبال ارباب رجوع است.