سیدمصطفی کلامی هِریس

چند سال پیش، مطلبی به دفعات توسط افراد مختلف به اشتراک گذاشته شد، که خلاصه و مضمون آن را در ادامه آورده‌ام: «پفک ماده غذایی بسیار مضری است. برای این که بدانید این ضرر تا چه اندازه است، یک تکه پفک را خیس کنید و به دیوار بچسبانید. پس از چند روز، خواهید دید که حتی با کاردک هم نمی‌توانید پفک را از دیوار جدا کنید. ببینید که این ماده غذایی، چه بلایی بر سر شما و دستگاه گوارش‌تان می‌آورد».

تقریبا اکثر ما با این موضوع موافق هستیم که اسنک‌هایی مثل پفک و چیپس، مضرات فراوانی دارند. هدف این جمله هم، انتقال این نکته است؛ اما مبنای منطقی این جمله، چندان صحیح نیست. من این آزمایش را انجام نداده‌ام. اما حتی اگر یک پفک خیس، پس از چند روز که به دیوار چسبانده شده، با کاردک هم قابل کندن نباشد، نمی‌تواند پیش‌نیاز منطقی مناسبی برای گزاره «پفک مضر است» باشد. چه بسا، سالم‌ترین غذا که در خانه و توسط یک مادر طبخ شده است، رفتاری مثل پفک داشته باشد؛ حتی بدتر.

برخی مواد طبیعی خوراکی، بدون دخالت دست بشر، ذاتا این خاصیت استحکام را دارند. مثلا سفیده تخم مرغ، بخش مهمی از ملات ساروج است، که باعث استحکام فیزیکی آن می‌شود، و هم اکنون بناهای چند صد ساله در ایران هستند (مثلا ارگ علیشاه در تبریز)، که از این نوع ملات استفاده کرده‌اند. طبعا استحکام فیزیکی سفیده تخم مرغ، نمی‌تواند نشانه مضر بودنش باشد.

پفک مضر است؛ اما دلیلش هر چه هست، آنی نیست که در جمله فوق بیان شده است. به خصوص که، دیوار یک محیط ثابت است و شرایط دستگاه گوارش، کاملا با یک دیوار متفاوت است. گزاره بیان شده در این جمله، نوعی مغالطه است، که علی رغم ظاهر علمی و منطقی‌اش، عملا هیچ ارزش منطقی را به همراه ندارد. اما متأسفانه اکثر افراد، همین جمله را به صورت یک حقیقت علمی و نکته دانستنی، به دوستان و آشنایان خود ارسال می‌کنند.

مشابه این نوع جملات و گزاره‌ها، هر روز در روزنامه‌ها، سخنرانی‌ها، روابط اجتماعی، محیط‌های کار، کلاس‌های درس و شبکه‌های اجتماعی مطرح می‌شوند و متأسفانه اغلب هم به راحتی پذیرفته می‌شوند. دلیل اصلی نیز، عدم اطلاع مخاطبان از منطق و طبقه‌بندی انواع مغالطه است. متأسفانه بخشی مهمی از ادبیات ایران که در میان افراد جامعه مقبولیت فراوانی دارد، سبک هندی است و بعضا گزاره‌های شاعرانه و تمثیل‌های مطرح شده در این سبک ادبی، دستاویز استدلال‌های منطقی می‌شود، که مشکلات بزرگی را به وجود می‌آورد. یکی از بارزترین مشکلات، شیوع گزاره‌هایی است که ظاهری علمی و منطقی دارند، اما عملا فقط خرافات هستند.