سیدمصطفی کلامی هِریس

امروز، روز مراغه است. این روز را به همه مراغه‌ای‌های خون‌گرم تبریک می‌گویم. مراغه دومین شهر بزرگ استان آذربایجان شرقی است و در کنار رودخانه صوفی‌چای در دامنه جنوبی کوه سهند قرار دارد. رصدخانه مراغه یکی از بناها و مراکز مهم تاریخی به شمار می‌آید که در این شهر قرار گرفته و از این رو، مراغه را پایتخت نجوم ایران می‌نامند. ساخت بنای رصدخانه مراغه، ۱۶ اردیبهشت سال ۶۳۸ هجری شمسی، به درخواست و همت خواجه نصیرالدین طوسی [+] و با فرمان هولاکو خان مغول آغاز شد. پیش از این در مطلبی با عنوان «جفت طوسی، شاهکاری از خواجه نصیرالدین طوسی» به دیگر دستاوردهای این عالم برجسته نیز پرداخته بودم. از همین رو، روز شانزدهم اردیبهشت با تصویب شورای فرهنگی عمومی و با هدف آگاهی رسانی پیرامون فرهنگ و تمدن مراغه، در تقویم ملی به عنوان «روز مراغه» ثبت شده است.

به همین مناسبت و در این مطلب، نکاتی را درباره لهجه مراغه، و ارتباط آن با لهجه تبریز و همین طور تفاوتش با لهجه‌های شرقی‌تر در آذربایجان، خواهم گفت. در دامنه‌های جنوبی و غربی سهند، از جمله مراغه، نوع خاصی از لهجه زبان ترکی رایج است که تفاوت‌های قابل توجهی، مثلا با لهجه تبریز و یا شهرهای شرقی‌تر در دامنه‌های سبلان (کوه دیگر آذربایجان) دارد. مثلا در تلفظ افعالی که بن آن‌ها به کسره ختم می‌شود، این تفاوت مشهود است. برای مثال در اردبیل، هریس، اهر یا سراب، دو زمان ماضی ساده و حال استمراری از مصدر گفتن، به صورت زیر تلفظ می‌شوند:

• گفتم: دئدیم (dedim)
• می‌گویم: دئییرم (deyirəm)

ولی همین کلمات در مراغه و بناب به این صورت تلفظ می‌شوند:

• گفتم: دیدیم (didim)
• می‌گویم: دیییرم (diyirəm)

اما در لهجه تبریز اتفاق خاصی افتاده است. تبریزی‌ها، فعل ماضی را مثل شهر‌های شرقی و دامنه‌های سبلان تلفظ می‌کنند و فعل مضارع را مثل مراغه و دامنه‌های جنوبی و غربی سهند. یعنی یک تبریزی این طور خواهد گفت:

• گفتم: دئدیم (dedim)
• می‌گویم: دیییرم (diyirəm)

یک نکته خاص را هم در مورد لهجه هریس بگویم. این کلمه هریس (Heris) که در نام من است، نام زادگاهم و شهری در شرق تبریز است. در لهجه هریس، بسیاری از فتحه‌ها، به صورت کسره تلفظ می‌شوند. مثلا:

• نان: چورَک (در هریس: چورِک)
• گاو: اینَک (در هریس: اینِک)