سیدمصطفی کلامی هِریس

در مقدمه کتاب «بحر در کوزه»، از آثار زنده یاد عبدالحسین زرین کوب، نکته‌ای بیان شده است که بیشتر شبیه گلایه و ابراز تأسف است. متن مورد نظر را در ادامه آورده‌ام و پس از آن، به موضوع اصلی این نوشته، یعنی اثر پروانه‌ای، خواهم پرداخت.

عبدالحسین زرین کوب این طور می‌نویسد: این کتاب بازسازی اثری است که مدت‌ها قبل از تصنیف کتاب «سرّ نی» مجال اتمام یافت، و در مدت مسافرت خارج که به سبب بیماری طولانی برای نویسنده پیش آمد، نسخه منحصر به فرد اصل آن در دست این و آن ضایع شد و ظاهرا مفقود و بی‌نشان گشت. آن نسخه که تألیف حاضر، تلفیق دوباره‌ای از پاره‌ای مواد و یادداشت‌های بازیافته آن محسوب است، در اصل «مقدمه‌ای بر مثنوی» خوانده می‌شد.

به عنوان یک مولوی شناس، آثار عبدالحسین زرین کوب، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای معاصر برای بازکشف آثار مولانا است. آنچه از مولانا برای ما به جای مانده است، به خصوص مثنوی معنوی، یکی از بهترین و اصیل‌ترین منابع در حوزه علوم اجتماعی، به ویژه جامعه‌شناسی و روان‌شناسی است که به طور خاص، بر روی خاور میانه متمرکز است. مفاهیم عالی عرفانی و معنوی هم که جایگاه خودشان را همواره در آثار مولوی داشته‌اند.

اما یک گروه، که در متن فوق این و آن خوانده شده‌اند، با قصد قبلی یا بدون آن، دلیل عدم دسترسی ما به کتاب «مقدمه‌ای بر مثنوی» هستند؛ به همین راحتی. ریشه این موضوع، شاید فقط یک سهل انگاری کوچک باشد. اما اثرش، به بزرگی محروم شدن یک فرهنگ، از یک کتاب است. این، یک نمونه خفیف از اثر پروانه‌ای (Butterfly Effect) است، که در نظریه آشوب، مطرح و به این صورت تعبیر می‌شود: حرکت بال یک پروانه در گوشه‌ای از جهان، می‌تواند باعث ایجاد توفانی سهمناک در جایی دیگر شود. این موضوع به شکل داستانی، در سه گانه اثر پروانه‌ای با رویکردهای متفاوت به تصویر کشیده شده است.

ما در طول زندگی‌مان، کارهای ریز و درشت زیادی انجام می‌دهیم. اما چه بسا کارهای بزرگی که اثری فقط به قدمت چند سال دارند و کارهای کوچکی که برای همیشه، آینده زمین را تغییر می‌دهند. اغلب ما، حتی امکان تصور و تحلیل آثار کارهایمان را نداریم؛ نه علم کافی برای این کار وجود دارد و نه احتمالا ظرفیت فکری لازم. اما آنچه خیال خودمان را حداقل می‌تواند راحت کند، قابل دفاع بودن عملکردمان است. بار دیگر که خواستیم یک سیگار روشن را زمین بیاندازیم؛ با یک کودک تندی کنیم؛ شیشه شکسته را در میان زباله‌ها رها کنیم؛ مهره‌ای را سفت کنیم؛ نسخه‌ای را بنویسیم؛ یا پیش نویس کتابی را از یک دوست امانت بگیریم، حواس‌مان بیشتر باشد.