سیدمصطفی کلامی هِریس

امروز ۲۸ اردیبهشت، سالروز تولد حکیم عمر خیام نیشابوری، و روز بزرگداشت این فیلسوف، منجم، ریاضی‌دان، دانشمند و شاعر ایرانی است. با بررسی آثار به جای مانده از خیام، می‌توان به راحتی پی به این نکته برد که او، فراتر از زمان خود و به مراتب مدرن‌تر از هم عصران خود می‌زیسته است. رباعیات خیام، که بیشترین علت شهرت وی در نزد مردم ایران و خارج از ایران بوده است، گذشته از جاذبه‌های ادبی و شعری، یک رساله فلسفی عمیق است، که چکیده سال‌ها خردورزی این اندیشمند بزرگ بوده است.

تصویر این نوشته، مربوط به صفحه نخست یکی از رساله‌های علمی خیام است، که به موضوع حل معادلات درجه سه با استفاده از هندسه جبری پرداخته است. خوشبختانه نسخه اصلی این رساله، در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود و یکی از اسناد مهم علمی ایران زمین به حساب می‌آید. خیام در این رساله دو فصلی، با روشی مبتنی بر تقاطع دایره و سهمی، انواعی خاص از معادلات درجه سه را حل می‌کند. بعدها همین روش، مبنای ایجاد روشی برای حل معادلات درجه چهار هم می‌شود. در جایی، خیام می‌گوید که حل معادله درجه سه در حالت کلی، نیازمند استفاده از مقاطع مخروطی است و امکان حل هندسی آن با خط کش و پرگار وجود ندارد. صحت این قضیه، ۷۵۰ سال پس از درگذشت خیام اثبات شد. در صورت تمایل، می‌توانید برای کسب اطلاعات بیشتر در خصوص روش ترسیمی عمر خیام برای حل معادلات درجه ۳، به فیلم آموزشی رایگانی که در فرادرس تدریس کرده‌ام، مراجعه نمایید.

جالب است که وی، اولین فردی است که سعی کرده است با تغییر اصول پنجگانه اقلیدس در هندسه، بیانی برای هندسه نا اقلیدسی ارائه نماید. این همان ابزاری است که قرن‌ها بعد، توسط انیشتین برای توصیف نظریه نسبیت عام و تاثیر گرانش، مورد استفاده قرار گرفت. ردپای خیام در بسیاری از قضایا و روش‌های ریاضی دیده می‌شود، که از میان آن‌ها می‌توان به مثلث خیام-پاسکال، بسط دو جمله‌ای خیام-نیوتون، و چهار ضلعی خیام-ساکری اشاره کرد. جالب است که در همه این موارد، سال‌ها پس از خیام، یک اروپایی همان موضوع را باز-کشف کرده است و نهایتا اسم این موارد، به این صورت ترکیبی درآمده است؛ که البته بعضا در دنیای غرب، نام خیام هم حذف می‌شود.

تدوین گاه‌شماری جلالی مدیون تلاش‌های پانزده ساله خیام و همکارانش در رصدخانه‌های اصفهان، ری و نیشابور بوده است و برای ما به یادگار مانده است. این گاه‌شماری، دقیق‌ترین تقویم جهان است؛ طوری که تقویم میلادی هر ۳۳۲۰ سال یک روز خطا دارد، اما گاه‌شماری جلالی، هر ۱۰ هزار سال یک بار، دچار یک ثانیه خطا می‌شود. انجام این محاسبات دقیق در آن زمان، بدون استفاده از کامپیوتر و ابزارهای پیشرفته، واقعا یک شاهکار است.

اما نکته دردناک ماجرا این است که رباعیات خیام همین چند قرن اخیر، نزد عموم مردم ایران شناخته شد. از معاصران خیام، عده بسیار اندکی از وجود چنین مجموعه‌ای آگاه بودند. انگار نه انگار که یک شاهکار ادبی-فلسفی خلق شده است. در خصوص آثار علمی خیام نیز، احتمالا همین تنگ نظری عمومی یکی از دلایل مهجور ماندن نام و آثار وی بوده است، که در نهایت باعث مصادره برخی از دستاورهای او شد. همین می‌شود که به یک باره، سپهر آسمان علم و دانش ایران، خالی از هر ستاره‌ای می‌شود و ما آرام آرام به خوابی عمیق می‌رویم، که هنوز هم کاملا از آن بیدار نشده‌ایم. شاید اگر خیام همین الان در بین ما بود، رفتار ما مهربان‌تر از مردم آن زمان نمی‌شد. خدا رحمتش کند.