سیدمصطفی کلامی هِریس

تا به حال فکر کرده‌اید که حرف X (ایکس) به چه دلیلی به عنوان علامت مجهول در ریاضیات و علوم به کار می‌رود؟ این موضوع دلیل بسیار جالبی دارد که «تری مور» در این سخنرانی تد [+] به آن پرداخته است. اگر دلیل اصلی این موضوع را بخواهم در یک جمله بگویم، این است: حرف X علامت مجهول در ریاضی است، چون در زبان اسپانیایی، صدای «ش» وجود ندارد. اما این دو چه ربطی به هم دارند؟

یکی از مهم‌ترین محل‌های برخورد تمدن اسلامی با اروپا، در بخش جنوبی اسپانیا، موسوم به آندلس بود. داد و ستدهای فرهنگی زیادی میان مسلمین و اروپاییان در این منطقه انجام شده است. کم و کیف این رابطه، تا حدودی از آثاری مانند فیلم سیزدهمین سلحشور (ساخته ۱۹۹۹)، به کارگردانی جان مک تیرنان، قابل دریافت است. بر خلاف عصر حاضر، در آن روزگار، آخرین تئوری‌های علمی از خاور میانه به سایر نقاط جهان صادر می‌شدند. متون نگاشته شده توسط دانشمندان مسلمان، تا چند قرن بعد، اصلی‌ترین مرجع مطالعات دانشمندان اروپایی بود.

در متون ریاضی مسلمانان، که به زبان عربی نگاشته می‌شد، از کلمه «شیئ» (به معنای چیز)، برای اشاره به مجهول استفاده می‌شد. آن طور که در سخنرانی «تری مور» آمده است، زمانی که دانشمندان اسپانیایی خواستند این متون را ترجمه کنند، به مشکل برخوردند؛ چرا که اساسا صدای «ش» در زبان اسپانیایی وجود ندارد. به همین دلیل، آن‌ها آن را با یک صدای دیگر جایگزین کرده‌اند که با ترکیب ck نمایش داده می‌شد. اما به جهت اختصار، برای نوشتن از حرف کای یا خی یونانی استفاده کردند، که علامت نوشتاری آن به این صورت است: χ. به وضوح این حرف، کاملا شبیه به حرف X لاتین است؛ هر چند تفاوت‌های جزئی دارد. این دلیل تاریخی استفاده از حرف ایکس برای نمایش مجهول در ریاضیات و علوم است.

پیشنهاد می‌کنم فایل اصلی سخنرانی را هم گوش بدهید و ببینید. شنیدن این موضوع از زبان خود «تری مور»، قطعا جذابیت خاص خودش را دارد.