سیدمصطفی کلامی هِریس

قیاس مع الفارق، از جمله عباراتی است که امکان دارد افراد در شرایط گوناگون از آن استفاده کنند. اما، متاسفانه در برخی از متون، این کلمه را به اشتباه می‌نویسند و برخی نیز آن را با مفهوم اشتباهی به کار می‌برند. نوشتن «قیاس مع الفارق» به صورت «قیاس مع الفارغ»، اشتباه است. اما مفهوم «قیاس مع الفارق» چیست؟ برای پاسخ به این پرسش، ابتدا باید معنی کلمه فارق را دانست. فارق یعنی «جدا کننده» و یا ایجاد کننده تفاوت؛ ترجمه لفظی عبارت «قیاس مع الفارق» هم می‌شود: مقایسه با وجود تفاوت.

قیاس مع الفارق یا مغالطه تمثیل (به زبان ساده مقایسه نادرست)، نوعی مغالطه منطقی است که در انگلیسی هم به آن False Analogy گفته می‌شود. در مقایسه نادرست، صرفا با بیان وجه شباهت میان دو چیز (که اغلب ظاهری است) نتیجه غلطی گرفته می‌شود؛ بدون این که به تفاوت‌ها توجه شود. به مثال زیر که نمونه‌ای از قیاس مع الفارق است توجه کنید:

– همان طور که در زمان یک مسابقه، نباید با هم‌تیمی‌ها بحث یا مشاجره کرد، ما هم نباید در شرکت (یا مثلا کابینه دولت) بحث کنیم.

+ قبول. این‌ها مانند یک تیم ورزشی هستند. اما زمان مسابقه با زمان کار عادی، تفاوت دارد. تیم که همیشه در حال مسابقه نیست.

یک مثال دیگر در همین رابطه، در ادامه آمده است:

– چطور پسر حاج آقا فلانی توانست ورزشکار خوبی بشود، اما تو نتوانستی؟ خیلی بی‌عرضه‌ای.

+ خیلی ساده است. برای این که علی رغم همه شباهت‌ها، تفاوت‌هایی هم میان من و او وجود دارد؛ هم در استعدادها و هم در علایق.

حکایت بقال و طوطی، مثالی معروف از قیاس مع الفارق محسوب می‌شود که در مثنوی معنوی آمده است. داستان از این قرار است که در حادثه‌ای، طوطی مقیم در یک مغازه، روغن‌ها و اجناس را ریخت و شکست. ملامت صاحب مغازه باعث افسردگی و ریزش موهای طوطی شد. روزی درویشی فاضل به مغازه آمد و طوطی بعد از هفته‌ها سکوت، پرسید: «ای درویش تو هم شیشه روغن شکستی که کچل شدی؟». برای خواندن شعر کامل «حکایت بقال و طوطی و روغن ریختن طوطی در دکان» از دفتر اول مثنوی معنوی، می‌توانید از این منبع [+] استفاده کنید.